Osmanlı Devleti XVII. yüzyıla en geniş sınırlara ulaşmış olarak girmesine rağmen iç çalkantılar ve dış sorunlar artarak devam etmiştir. Bunlar içerisinde iç isyanlar devleti zor duruma düşüren temel etkenlerden olmuştur. Bu isyanların ortak nedeni merkezi yönetimin zayıflamasıdır.
Osmanlı Devleti’nde isyanlar genel olarak üç kısma ayrılır. Bunlardan en yaygın olanı Taşra isyanları içinde yer alan Celali isyanlarıdır.
a. İstanbul İsyanları: Bu isyanların elebaşları yeniçeriler ve sipahilerdir.
Nedenleri:
* Tutarsız devlet yöneticilerinin de etkisiyle merkezi yönetimini zayıflaması,
* Kapıkulu askerlerinin (yeniçeriler ve sipahiler), maaşlarını ve cülus bahşişlerini zamanında almamaları veya bunlara ayarı düşük para verilmesi,
* Bazı devlet adamları ve saray kadınlarının çıkar hesapları sonucu kışkırtıcı tutumları,
* Yeniçerilerin belirli bir disiplin ve eğitim anlayışını istemeyerek çıkarlarının dışındaki gelişmesine karşı olmaları,
* Kapıkulu askerlerinin “ocak devlet içindir anlayışı yerine devlet ocak içindir”, anlayışına göre hareket etmeleri,
Meydana Gelen İsyanlar:
Merkezi isyanlar özellikle II. Osman (Genç Osman), IV. Murat ve IV. Mehmet dönemlerinde tehlikeli bir noktaya ulaşmıştır.
* Yeniçeri Ocağını kaldırmak istediği öğrenilen II. Osman tahttan indirilerek öldürülmüştür.
* IV. Murat’ın ilk yıllarında saraya hücum eden yeniçeri ve sipahiler istemedikleri yöneticileri görevlerinden attırmıslardır.
* Tarhuncu Ahmet Paşa’nın ıslahat girişimine karşı IV. Mehmet Dönemi’nde meydana gelen Vaka-i Vakvakiye (Çınar Olayı) birçok devlet adamının idamıyla sonuçlanmıştır (1656). Ayrıca IV. Mehmet’in tahttan indirilmesinde de yeniçeriler etkili olmuşlardır.
YORUM: İstanbul isyanları sürekli olarak yeniçerilerin (kapıkulu askerleri) isteklerini elde etmeleriyle sonuçlanmıştır. Bu durum yeniçerilerin
daha etkili hale gelmelerini sağlamıştır.
Sonuçları:
* Yöneticilerin otorite ve saygınlıkları iyice zayıflamıştır.
* Devlet merkezinde huzur ve güven bozulmuştur.
* Yapılması düşünülen yenilikler gerçekleşmemiş ayrıca yenilikçi yöneticilerin cesaretleri kırılmıştır.
* Kapıkulu askerlerinin düzensizliği ve zorbalıkları daha da artmıştır.
YORUM: Yeniçeri Ocağının kaldırılmasına kadar yeniçeri ve sipahilerin isyanları ve zorbalıkları devam etmiştir.
b. Celal» İsyanları:
Anadolu’da meydana gelen isyanlardır.
Nedenleri:
* Ekonomik durumun bozulması,
* Paranın değer kaybetmesi,
* Halktan ve tüccarlardan usulsüz ve yeni vergiler alınmasıyla birçok insanın tarımı bırakarak çiftbozan durumuna düşmesi, bunun sonucunda da üretimin azalması tüketimin artması ve fiyatların yükselmesi,
* Tımarlı Sipahilerin elindeki dirlik topraklarının İltizam Sistemi yoluyla doğrudan hazineye aktarılması (İltizam Sisteminde vergiyi mültezimler toplamaya başlamıştır),
* Merkez ve taşra yönetiminin bozulması,
* Anadolu’daki beylerbeyi, sancakbeyi ve tımarlı sipahilerin savaşta bulunmalarından doğan otorite boşluğu,
* Dirlikleri elinden alınan tımarlı sipahilerin kanun dışı faaliyetlere yönelmeleri,
* Ağır vergilere maruz kalan halkın devlete olan güvenini kaybetmesi,
* Savaş kaçaklarının Anadolu’da eşkıyalığa başlamaları,
* Geleceğini belirsiz gören medrese öğrencilerinin tutumları,
* Leventlerin (deniz askerleri) başıboş kalmaları,
YORUM: Genel olarak Anadolu’da siyasi ekonomik ve sosyal düzenin bozulması Celali İsyanlarının temel nedenidir.
Sonuçları:
* Karayazıcı, Deli Hasan, Tavil Ahmed, Can-bolatoğlu, Kalenderoğlu vs. önemli Celali ele-başlarıdır. Bu isyanlar güç de olsa bastırılmıştır.
* İsyanların nedenleri üzerinde durulmadığından, şiddete dayanılarak bastırılmaya çalışılmış, böylelikle mevcut durum daha da kötüleşmiştir.
* Anadolu’nun ekonomik durumu iyice bozulmuş, zengin yöreler bile yakılıp yıkılmış, çok sayıda insan ölmüştür.
* İran ve Avusturya ile yapılan savaşlar olumsuz yönde etkilenmiştir.
* Her alanda üretim azalmış, mevcut durum daha da kötüleşmiştir.
YORUM: Özellikle Anadolu’da meydana gelen isyanların nedenleri üzerinde durulmadan şiddete dayanılarak bastırılmaya çalışılması, isyanların daha da genişlemesine ve halkın durumunun kötüleşmesine neden olmuştur.
YORUM: Celali İsyanlarının dini bir yönü olmadığı gibi belirli bir düşünce temeline de dayanmamıştır.
YORUM: Avrupa’da 17. yüzyıl başlarında ateşli silahların yaygınlaşması ve düzenli ordulara önem verilmesi, Osmanlılarda Tımarlı Sipahilerin önemini azaltmış, bunlara ait tımar toprakları iltizam yoluyla doğrudan hazineye aktarılmıştır. Fakat bu değişikliğe gidilirken mevcut tımar sahiplerinin geleceği dikkate alınmamıştır. Bu durum tımarlı sipahilerin de isyanlara katılmalarında etken olmuştur.
c. Eyalet İsyanları:
* Merkezi yönetimin zayıflaması ve devlet yönetiminin bozulması bu isyanların temel nedenidir.
* Bazen eyaletlerin başında bulunan yöneticilerin, bazen de bu yöneticilerin tutumları yüzünden reaya (halk) isyan etmişlerdir.
* Abaza Mehmet Paşa ve Vardar Ali Paşa’nın isyanları bu türdendir.
* Yemen, Bağdat, Kırım, Eflak, Boğdan ve Erdel eyaletlerinde, yerli yöneticilerin önderliğini ettiği isyanlar olmuştur. İsyanlarda bazen dış unsurların da etkisi olmuştur.
NOT: İsyanlarda milliyetçilik akımının etkisi bu yüzyılda görülmez.
